Aleje, których już nie ma

Lwów miał Panoramę Racławicką - dziś eksponowaną we Wrocławiu, a Częstochowa - Panoramę Ukrzyżowania Chrystusa Pana. W 1896 r. na rogu III Alei i dzisiejszej ul. Pułaskiego stanęła budowla na planie dwunastoboku o średnicy ok. 40 m i wysokości 16 m. Z kamienia i drewna wzniósł ją Henryk Lgocki z Krakowa. Gmach nakryto spłaszczoną kopułą z latarnią na szczycie; światło dzienne wpadało przez oszklone okno obiegające zadaszenie.

Lgocki zamówił obraz u Stanisława Radziejowskiego. Ten przed przystąpieniem do malowania wyjechał do Jerozolimy, by wykonać szkice, które pomogły odtworzyć na płótnie krajobraz i architekturę Ziemi Świętej. Twórcy panoramy - prócz Radziejowskiego Ludwik Boller i Antoni Piotrowski - malowali ją sześć miesięcy w wynajętej w Monachium rotundzie. Obraz miał 10 m wysokości i 94 m obwodu. Centralny punkt kompozycji stanowiła scena z ukrzyżowanym Chrystusem oraz grupą zrozpaczonych uczniów i krewnych z Marią Panną stojącą u stóp krzyża. Jedna z sekwencji malowidła ukazywała Judasza zdążającego ku swemu przeznaczeniu: samobójczej śmierci przez powieszenie.

Rotunda stała się atrakcją Częstochowy przyciągając rzesze pielgrzymów odwiedzających Jasną Górę. Gdy panorama się opatrzyła, wystawiano inne obrazy. A od 1907 r. zaczęto wyświetlać filmy. Kino Panorama funkcjonowało z przerwami do 1935 r. Ale odbywały się tam także przedstawienia cyrkowe, walki bokserskie, odczyty - np. w 1928 r. gen. Mariusza Zaruskiego pt. ''Polska musi się stać mocarstwem morskim'', czy akademie - np. w 1930 r. ku czci papieża Piusa XI z okazji ósmej rocznicy koronacji. Rotundę, która była jedną z najoryginalniejszych budowli w mieście, rozebrano w 1935 r. z powodu złego stanu technicznego.

Dziś w tym miejscu stoi banalna plomba, o której częstochowianie mówią ''Petetek'' - od siedziby PTTK, a wcześniej także kawiarni działającej pod auspicjami tej organizacji. Budynek zastąpił efektowną neogotycką kamienicę podpaloną w styczniu 1945 r. przez wyzwalających Częstochowę Rosjan. Ich wściekłość wywołał fakt, iż w końcówce okupacji była tam siedziba gestapo, a na parterze funkcjonował sklep ''nur fur Deutche''.

Pożar kamienicy został udokumentowany na radzieckim filmie propagandowym odnalezionym przez częstochowskiego producenta filmowego Krzysztofa Kasprzaka. - Został nakręcony prawdopodobnie w drugim dniu obecności Rosjan w mieście (czyli 17 stycznia - przyp. red.), bo oddziały propagandowe były zawsze ciut z tyłu - mówił ''Wyborczej'' Kasprzak.

Na wojennym filmie czołg pędzi przez wiadukt w Alejach, mijając tłumy na chodniku. Czołgista innego pojazdu zdecydował się jechać środkowym pasażem. Wolniej poruszają się gąsienicowe ciągniki z doczepionymi armatami. Są też żołnierze na koniach i piechurzy w charakterystycznych czapkach z wielką czerwoną gwiazdą. Na jednym z ujęć płonie kamienica...

Na poniższym zdjęciu - prawdopodobnie z 1946 r. - widzimy w tle wypalone ruiny kamienicy:

Miała ona trzy piętra a w części nawet cztery - była więc jak na Aleje bardzo wysoka. Urody dodawała jej wąska wieżyczka przykryta kopułą.

Kamienica pod nrem 41 nie była jedynym budynkiem zniszczonym podczas wyzwalania Częstochowy. Podobny los spotkał Resursę Obywatelską. Był to obszerny gmach z długą fasadą od ul. Dąbrowskiego i krótszą od III Alei - tu za to znajdował się wysunięty do przodu portyk z reprezentacyjnym wejściem. Wnętrze mieściło liczne kluby i organizacje społeczne a co znamienitsi obywatele Częstochowy wpadali tu na pogawędki i kawę. Na piętrze funkcjonował klub z restauracją i salą koncertową. I ten gmach podczas wojny zajmowali Niemcy.

Na poniższej fotografii widzimy powojenną defiladę na pl. Biegańskiego na tle ruin zniszczonej Resursy Obywatelskiej.

Po odbudowie narożnika w latach 60. w typowej dla tego okresu formie nawiązano do tradycji klubowo-gastronomicznych. W narożniku ulokowano popularną przez wiele lat restaurację Astoria (dziś jest tu Pizza Hut), a od ul. Dąbrowskiego Klub Międzynarodowej Prasy i Książki, potocznie Empik, z księgarnią, kawiarnią i salą odczytową (dziś księgarnia Klubowa, Cafe Skrzynka i Ośrodek Promocji Kultury Gaude Mater).

Piętrowa kamienica na rogu II Alei i ul. Kilińskiego szczególnie urodziwa nie była - za to znali ją wszyscy za sprawą założonego w 1911 r. zakładu jubilersko-zegarmistrzowskiego jednego z braci Glicnerów. Jego wizytówką był wiszący nad wejściem zegar, stanowiący jeden z najważniejszych punktów orientacyjnych miasta. Zwłaszcza dla młodych ludzi, umawiających się pod nim na spotkania i randki. Przed ostatnią wojną mieścił się w tej kamienicy również skład porcelany Kobusa, a na piętrze miał pracownię charakteryzator teatralny Saloburski. Zaś od strony ul. Kilińskiego stały dorożki, co można było poczuć nawet z dużej odległości.

- Tu też działała knajpa Biernackiego. Gdy go w latach 60. wyrzucano, bo kamienicę zamierzano burzyć - w kilka dni sklecił sobie drewniany niski domek nieco dalej przy Kilińskiego, za Złośnickim. To był taki częstochowski Drzymała - mówił kilka lat temu ''Wyborczej'' Stanisław Kusiba, nestor częstochowskiej motoryzacji, który przed wojną mieszkał na ul. Kilińskiego.

Po wyburzeniu kamienicy stary zegar zakładu Glicnera zawisł nad nową siedzibą zakładu na tyłach ratusza. Ale częstochowianie już się pod nim nie umawiają: rolę punktu zbornego przejęły ''Kwadraty''.

W miejscu DH Schott - gdzie przez długie lata ziała pustka - do lat 70. stała ładna kamienica elektrowni z firmowym salonem na piętrze i częściowo na parterze. - Obok, przed wojną, znajdowała się duża apteka Kozerskiego, przywódcy Stronnictwa Narodowego, rozstrzelanego z synem przez Niemców w Olsztynie w ramach akcji AB wymierzonej przeciw polskiej elicie - informuje Kusiba.

W latach międzywojennych w kamienicy od strony al. Kościuszki kusiła restauracja Wir prowadzona przez Klicha. Jej swoistą wizytówką była stojąca na rogu dwumetrowa makieta bomby lotniczej, stanowiąca reklamę Ligi Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej. Organizacja miała siedzibę pod ''czternastką'' na Kościuszki i tam też był sklep modelarski. - Zaś koło restauracji stała okrągła budka z trafiką, w której papierosy sprzedawała piękna pani Portasowa, obiekt westchnień przedwojennej młodzieży męskiej, żona jednego z niewielu wtedy taksówkarzy. Po wojnie Władysław Portas jako pierwszy zaczął znów jeździć taksówką - wspominał Kusiba.

Przed kamienicą od strony al. Kościuszki zawsze stały dorożki. A trochę dalej, przed postawionym w latach 30. kinem Luna przemianowanym potem na Casino, a za PRL-u na Wolność -  taksówki. Był to jeden z dwóch w międzywojennej Częstochowie postojów autodorożek; drugi znajdował się przy dworcu kolejowym.

Odsunięty dziś od skrzyżowania DH Megasam przypomina o planach z lat 60. budowy na skrzyżowaniu Alej z ciągiem Wolności - Kościuszki wielkiego ronda. W tym celu chciano zburzyć nie tylko dom elektrowni (czego dokonano), ale także pozostałe narożne budynki. I taki los spotkał też poprzedników tzw. Kwadratów. W tym wypadku nie ma jednak czego żałować: parterowe domy, spoza których wystawały wyższe bezstylowe oficyny, nie grzeszyły urodą.

- Przed wojną od frontu od Alej mieściły się sklepy z AGD Nowickiego, w którym kupiłem pierwszą w życiu bambusową wędkę - wspominał Kusiba. - Przy budynku od 17 stycznia 1945 r. przez dłuższy czas stał uszkodzony niemiecki czołg, który próbował nawiązać walkę z radziecką brygadą Chochriakowa. Wprawdzie celnymi strzałami uszkodził rosyjskie T-34, m.in. na pl. Daszyńskiego, ale nic więcej Niemcy nie zdziałali.

Narożnik był w latach 60. świadkiem głośnego wypadku: - W kamieniczkę wjechał nasz autobus, potrącony przez ciężarówkę - wspominał na łamach ''Wyborczej'' Henryk Barszcz z PKS-u. Doskonale pamięta, co znajdowało się na parterze: ? Cukiernia na rogu, sklep papierniczo-zabawkarski, kawiarnia Stylowa...

W kamienicy był też gabinet lekarski odwiedzany przez mężczyzn, którzy pochopnie zadali się z dziewczętami niedbającymi o reputację.

Budynek z 1865 r. na południowo-zachodnim narożniku najważniejszego śródmiejskiego skrzyżowania, stoi w formie pierwotnej do dziś. Niestety, nie przetrwała przyklejona do niego od strony al. Wolności charakterystyczna drewniana altana. Służyła popularnej w początkach XX w. restauracji i kawiarni Władysława Jackowskiego. Lokal dysponował stołami bilardowymi, pięknym wnętrzem i wspomnianą altaną. Właśnie z powodu tej charakterystycznej budowli podwójny rząd kasztanów, jakimi była po obu stronach wysadzona al. Wolności, zaczynał się dopiero za pawilonem.

Altanę zburzono w latach 30. - W 1936 r., gdy przyjechałem z rodzicami do Częstochowy, na pewno już jej nie było - twierdzi Stanisław Kusiba.

Ewentualna odbudowa altany nie jest dziś możliwa, bowiem w połowie lat 50. podczas poszerzania al. Wolności znacznie zwężono chodnik.

Niedawno minęło 40 lat od otwarcia domu handlowego Merkury. By zrobić dla niego miejsce, zburzono szpital, jeden z najbardziej charakterystycznych gmachów w Alejach. I jeden z najstarszych, z 1838 r. Projekt sporządził Henryk Marconi, znany architekt gmachów publicznych w Warszawie. Początkowo szpital posiadał 10 łóżek, by rozrosnąć się do 102. Za patrona miał zrazu św. Benedykta, ale w 1854 r. otrzymał imię patronki ulicy - czyli Najświętszej Maryi Panny.

''Szpital podzielony był na dwa oddziały: jeden dla gorączkujących, a drugi dla wenerycznych i świerzbowatych'' - pisał o jego początkach Mieczysław Wyględowski, lekarz i historyk częstochowskiej służby zdrowia. Na ten drugi oddział, poza planowymi przyjęciami, policja kierowała prostytutki oraz zarażonych żołnierzy z rosyjskiego garnizonu i straży granicznej (granica z Prusami przebiegała wówczas kilkanaście kilometrów od miasta, w Herbach).

W szpitalu NMP zatrudniony był tylko jeden lekarz. Nic więc dziwnego, że lecznica nie cieszyła się dobrą opinią. Zmiany zaszły dopiero po osiedleniu się w Częstochowie w 1883 r. dra Władysława Biegańskiego. Zaczął od sprowadzenia chirurga dra Władysława Wrześniowskiego, który utworzył pierwszy w mieście oddział chirurgiczny. Potem ściągnął internistów, okulistów, pediatrów, dermatologów itd.

Na znaczeniu szpital w Alejach stracił dopiero w II RP, gdy otwarto duży obiekt Kasy Chorych przy ul. Mickiewicza. Ale jeszcze do początku lat 50. działał oddział wewnętrzny z pododdziałem dziecięcym. Wówczas w starym, historycznym gmachu ulokowano magazyny apteczne Cefarmu. Nie były tam długo. W 1966 lub 1969 r. (wg różnych źródeł) dawny szpital rozebrano.