Ma ciągłą numerację i jest Aleją (w liczbie pojedynczej) Najświętszej Maryi Panny. Mimo to większość częstochowian nazywa reprezentacyjny bulwar w skrócie: Alejami (w liczbie mnogiej), bądź dzieli je na I Aleję, II i III. I Aleja zaczyna się na pl. Daszyńskiego a kończy na wiadukcie, II - biegnie do pl. Biegańskiego, a III - dalej aż do al. Sienkiewicza. Mieszkańcy tak dalece przyzwyczaili się do tego podziału, że posługują się nim już nie tylko między sobą, ale także w kontaktach z turystami i pielgrzymami.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Tymczasem podział jest zwyczajowy i całkowicie nieformalne. Kiedy zaczęto go stosować, nie jest jasne. Na pewno po 1846 r., bo wtedy zbudowano kolej warszawsko-wiedeńską a jej przecięcie z Alejami jest przecież granicą między I a II Aleją. Wiadomo, że I, II i III Aleję zaznaczono w 1909 roku w przewodniku po Częstochowie wydanym z okazji Wystawy Przemysłowo-Rolniczej.
Kilka lat temu ''Gazeta Wyborcza'' zaapelowała do władz miasta, by wykonać ukłon w stronę lokalnej tradycji i obok tablic z oficjalną nazwą Alei umieścić dodatkowe: ''I Aleja'', ''II Aleja'', ''III Aleja". Pierwszą z nich z napisem ''I Aleja'' zawiesiliśmy na kamienicy nr 13 na rogu ul. Piłsudskiego, gdzie mieściła się wtedy nasza redakcja. Potem miasto zdecydowało, by na tablicach z nazwą ulicy w lewym górnym narożniku umieszczać rzymskie cyfry ''I'', ''II'', ''III'' - właściwe dla danego odcinka.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Co ciekawe Aleję częstochowianie dzielili, a niektórzy dzielą do dzisiaj, także na część ''za światłami'' i ''przed światłami''. A to dlatego, że na przecięciu z al. Kościuszki i Wolności powstała w 1959 r. - przy okazji budowy linii tramwajowej - pierwsza w mieście (i długo jedyna) sygnalizacja.
Południowo-zachodni narożnik II Alei i al. Wolności do dziś jest jeszcze określany jako "koło Bata", ponieważ przed wojną mieścił się tu salon obuwniczy Baty. Za PRL-u mieścił się tu pierwszy dom handlowy w mieście (później zdetronizowany przez DH Centrum i Merkurego).
Z kolei północno-zachodni narożnik II Alei i al. Kościuszki - na zdjęciu poniżej - zajmowała ładna kamienica elektrowni. Po jej niezrozumiałym wyburzeniu działka długo leżała odłogiem: dziś jest tu budynek Schott z Cinema City "Wolność" na piętrze.
Fot. Marek Muskalski
Ależ jest! U zbiegu z ulicami Wilsona i Piłsudskiego. Tego przeświadczenia mieszkańców Częstochowy nie zmienią inżynierowie, który od lat uparcie korygują błąd: most przerzucony jest nad rzeką, nad drogą kolejową jest wiadukt.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Inżynierowie walczą z wiatrakami, bo wiele miejsc zlokalizowanych w pobliżu już dawno zyskało przydomek ''na moście''. Jako przykład można podać dawne delikatesy w Domu Fankego - dzisiaj w ich miejscu znajduje się Rossmann i dwa kantory. Starsi częstochowianie zapewne je pamiętają, bo można było w nich kupić nie tylko świeże bułki, czy pieczonego kurczaka, ale i takie rzadkie w Polsce Ludowej frykasy jak soki Billy, a nawet Martini. W sklepie unosił się zapach świeżo mielonej kawy, bo ekspedientka na życzenie klienta mełła ziarenka w elektrycznym młynku (dużych rozmiarów), który stał na ladzie. Wielu starszych mieszkańców dotychczas używa jako punktu orientacyjnego określenia ''delikatesy na moście''.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Na ''moście''znajduje się także popularny Kac. Choć został zbudowany na przełomie lat 60. i 70. to nazwę tę zna także młodsze pokolenie częstochowian. Niestety, nie pamiętają, że do koktajlbaru - jak czasem go też nazywano - z tarasem i przeszklonymi oknami chodziła wówczas cała Częstochowa. Piło się tam sok marchewkowy, pomarańczowy, koktajle mleczne oraz luksusowe jak na owe czasy pepsi i coca-colę. Przede wszystkim jednak jadło się pyszne lody zwane kulą cassate. Nazwa Kac wzięła się prawdopodobnie właśnie od soków, które doskonale leczyły dolegliwości po zarwanej nocy. Niezliczone ilości par umawiały się na randki w Kacu i pod nim.
W latach 90. w pawilonie serwowano pizzę, hamburgery i kebaby. Właściciel, który przejął bar, próbował nawet usankcjonować zwyczajową nazwę Kac umieszczając ją na szyldzie. Ale bar pomału podupadał. Potem pawilon dawnego Kaca kupiła częstochowska firma cukiernicza. Dotychczas jednak stoi zamknięty, zrujnowany i niemiłosiernie szpeci Aleję.
W okolicach ''mostu'' urzędowały też ''warszawianki''. Maleńki sklepik z obuwiem znajdował się w szeregu pawilonów, które spółka założona przez znanych rzemieślników wybudowała na początku lat 60. przy ówczesnej ul. Braci Konkielów - dzisiaj Wilsona. ''Warszawianki'' zajmowały drugi pawilon obok lodziarni Czyża. Właścicielki sklepu Władysława Powroźnik, Janina Berent i Donata Ciszewska nie były jednak mieszankami stolicy. Nazwa sklepu wzięła się stąd, że panie sprowadzały obuwie z Warszawy. Dzisiaj w pawilonie po ''warszawiankach'', a także w sąsiednich, znajdują się głównie kantory. Wielu częstochowian jednak wciąż używa tego określenia, by sprecyzować, o który odcinek Wilsona im chodzi.
To określenie jest już używane coraz rzadziej, ale wśród starszych częstochowian jeszcze pokutuje. Chodzi o most - tak, tak most, bo dołem przed wojną płynął strumyk - który znajdował się w miejscu dzisiejszego wiaduktu kolejowego nad al. Jana Pawła II. Lokalna legenda głosi, że tędy szły wojska carskie ścigające powstańców styczniowych i stąd wzięła się nazwa ''kacapski''. Budowla - stalowa, osadzona na ceglanych przyczółkach - przetrwała do lat 70. XX w., gdy zbudowano nowy wiadukt. Jednak swoje wielkie chwile most kacapski przeżył dwie dekady wcześniej, gdy dowódca Śląskiego Okręgu Wojskowego gen. Czesław Weryszak wpadł na pomysł zorganizowana w Alejach pokazu wojsk pancerno-motorowych. Jak mówiła wówczas ulica, czołgi naruszyły konstrukcję wiaduktu przy Domu Frankego, co spowodowało konieczność korzystania z uciążliwych objazdów - właśnie z wykorzystaniem ''kacapskiego'' mostu.
Fot. Piotr Radoliński
Małych targowisk w Częstochowie jest wiele, ale gdy ktoś rzuca nazwę ''ryneczek'' wiadomo już, że chodzi tylko o ten na Wałach Dwernickiego przy wspomnianym już ''moście''. Jeszcze na początku lat 50. biegła tędy dwukierunkowa droga brukowana kocimi łbami. Była to najkrótsza trasa na cmentarz Kule, którą podążały piesze kondukty żałobników - stąd wziął się praktykowany do dzisiaj zwyczaj wieszania nekrologów przy wejściu na Wały z Alei. Pierwsze pawilony na Wałach powstały na początku lat 60. ale stragany i handel ''z ręki'' zawitały dopiero dwie dekady później, gdy remontowano targowisko na Zawodziu. Niewykluczone zresztą, że właśnie w odróżnieniu od dużego rynku nazywano niewielkie targowisko na Wałach ryneczkiem.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Przed sześcioma laty ryneczek przeszedł gruntowną modernizację, a stowarzyszenie kupców, które go prowadzi, zrobiło ukłon w stronę lokalnej tradycji i nazwało go już oficjalnie Ryneczkiem.
Fot. Michał Niedbał / AG
Kto się umawiał na randki na dawnych ''kwadratach''? Kto spotykał się tu ze znajomymi? Chyba większość częstochowian młodego i średniego pokolenia. Początkowo plac u zbiegu II Alei i al. Wolności przed Megasamem był kojarzone z subkulturami, bo wystawali tam skini i hipisi. W latach 90. już cała młodzież z Częstochowy. Nazwa wzięła się od tego, że znajdowały się tu kwadratowe klomby z drewnianymi siedziskami na obrzeżach oraz takowych kształtów wodotrysk.
W 2008 r. usługowa część Megasamu zmieniła właściciela - od spółdzielni Spójnia odkupił go częstochowski przedsiębiorca Witold Mikoda. Zadeklarował przebudowę budynku i upiększenie nieestetycznego narożnika głównej ulicy miasta z al. Wolności. I choć zlikwidował brzydkie kwadratowe klomby, to pozostał wierny lokalnej tradycji - nowy dom handlowo usługowy nazwał Kwadratami, w miejscu klombów wybrukował ich zarys, posadził dwa piękne platany i postawił ławeczki, by młodzież nadal mogła się tu spotykać.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Dzisiaj młodzieży zdarza się nazywać Kwadraty ''klockami''.
Fot. Michał Niedbał / AG
Choć znana częstochowska kawiarnia pod tą nazwą została zlikwidowana na początku lat 90., to skrzyżowanie al. Jana Pawła II i Armii Krajowej wciąż mówi się ''przy Delicjach'' (albo ''koło energetyka''). To jeden z głównych punktów orientacyjnych w miejskiej przestrzeni. W latach 70. i 80. w Delicjach ulokowanych na północno-wschodnim narożniku skrzyżowania można było posmakować znakomitych deserów lodowych. Na piętrze funkcjonowała kawiarnia, na dole koktajlbar oraz okienko, w którym sprzedawano lody w waflu. Miejsce było szczególnie oblegane w niedzielne popołudnia. Nikogo nie zrażała perspektywa długiego czekania na wolny stolik.
Fot. PIOTR BEDNAREK
Rondo Trzech Krzyży czyli skrzyżowanie ul. Warszawskiej, al. Jana Pawła II i Kiedrzyńskiej znane jest wszystkim częstochowianom. W oficjalnych spisach nazw figuruje od 2005 r. Radni nadali mu takie miano nawiązując do używanej powszechnie jeszcze przed wojną nazwy "plac Trzech Krzyży". Zresztą ''Gazeta Wyborcza'' próbowała przekonać włodarzy miasta, że plac byłby odpowiedniejszą nazwą niż rondo i to nie tylko z uwagi na lokalną tradycję, ale i fakt, że miejsce to wcale rondem nie jest lecz skrzyżowaniem z wyspą. Bez skutku...
Skąd się jednak wzięły Trzy Krzyże? Tak określano trójkątny pierwotnie plac, który leżał na rogatkach miasta, przy rozwidleniu traktu warszawskiego i drogi na Kiedrzyn. Do dzisiaj stoją tam trzy krzyże: upamiętniają obszar pochówku mieszkańców zmarłych na tyfus lub cholerę w XVIII w. Miejscowe podania mówią, że jest to także miejsce egzekucji powstańców styczniowych.
Fot. Piotr Radoliński
Ul. Piłsudskiego to w Częstochowie miejsce kultowe. Bywa nazywane Aleją Frytkową, Frytkowym Zagłębiem, Frytkolandem.
- Ta nazwa to przykład autoironii - przekonuje językoznawca dr Violetta Jaros. - Aleja kojarzy się przecież z reprezentacyjną ulicą miasta, a ta konkretna taką nie jest. Co ciekawe, pojawia się ona nawet w powieściach kryminalnych częstochowskich pisarzy.
Kiedy pojawiła się pierwsza budka z frytkami, nie wiadomo. Teraz jest ich kilkanaście . Mało eleganckie i o przaśnych nazwach: Gucio (w niektórych kręgach zwany Guccim), Frykas, Rarytasek... Mają jednak zagorzałych sympatyków, którzy sławią to miejsce bez względu na jego wady.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Produktem, który przyciąga klientów każdego dnia i nocy, jest frytka. Choć ten ziemniaczany przysmak pochodzi z Belgii, Częstochowa i ul. Piłsudskiego stała się jego mekką. Dlaczego - do końca nie wiadomo.
Aleja Frytkowa obecna jest również w kulturze masowej. Śpiewali o niej częstochowski zespół Nefre i raper Łona. Ma swój profil na Facebooku. W 2010 i 2011 r. odbył się tu flash mob ''Wielkie Frytkobranie''. To tu jest organizowany Częstochowski Festiwal Kultury Alternatywnej Frytka Off.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Pan Kowalski to prezydent miasta. To on zlecił wybudować tuż obok magistratu fontannę, przy której stanęła rzeźba Włodzimierza Ściegiennego. Mieszkańcy nazwali ją "Panią Kowalską". Rzeźba ma postać niewiasty, w dodatku kusząco przeciągającej się nad taflą wody. Nie ma co ukrywać: Kowalska jest ewidentnie naga - mimo że obłożona malutkimi płytkami ceramicznymi. Ostatnio znów modnymi.
Fot. Antykwarnia Niezależna
W 2007 r. fontanna przeszła remont. Z dawnej ozdoby skweru bez większych zmian została postać tzw. Pani Kowalskiej, czyli obłożona mozaiką rzeźba kobiety w pozie plażowej. Nie spełniła się jednak zapowiedź magistratu sprzed remontu: że pani Kowalska odzyska swoją piłkę, która nie wiadomo kiedy zniknęła. Zamiast niej ustawiono pierścień - też z mozaiki.
Fot. Grzegorz Skowronek / AG
Falowiec
Fot. Archiwum Rodzinne Kruszyńskich
Długi na 173,5 m, składa się z trzech wygiętych względem siebie segmentów. Charakterystyczny budynek przy dzisiejszej al. Armii Krajowej wzniesiono w 1974 r. na złość - jak się wówczas na mieście mówiło - Kościołowi. W tym miejscu stał bowiem mały domek, w którym ks. Józef Słomian zaczął prowadzić katechezę dla dzieci z pozbawionego świątyni Tysiąclecia. Na wieść o planowanej rozbiórce domku wierni zaczęli w nim koczować. Po 21 dniach władze dały inną działkę przy ul. Zajączka. Natomiast na budowę kościoła zgodziły się dopiero w 1976 r. po interwencji nuncjusza apostolskiego Luiggiego Poggi. Kościół miał stanąć nie na rogu al. Zawadzkiego i ul. PCK, lecz w mniej eksponowanym miejscu: przy ul. Brzeźnickiej, gdzie znajdowało się wysypisko śmieci.
Trzy (?) wieżowce
Fot. Antykwarnia Niezależna
Częstochowska ściana wschodnia - skromniejszy odpowiednik warszawskiego centrum handlowego - to punkt orientacyjny Tysiąclecia. W jednym z pawilonów, przyklejonych do wieżowców, działała za PRL-u Adria - najbardziej elegancka w mieście restauracja z dancingiem i ponoć pierwszym w mieście striptizem. Dlaczego mieszkańcy mówią o punktowcach "trzy wieżowce", choć są cztery (a właściwie pięć, bo ostatni stoi na tyłach)? Nie wiadomo, jest to jedna z większych zagadek współczesnej Częstochowy.
Mrówkowiec
Fot. Maciej Kuroń / AG
Jest wprawdzie o 2,5 m krótszy od falowca, ale dzięki 11 piętrom zajmuje I miejsce w Częstochowie, gdy chodzi o zaludnienie: w 400 mieszkaniach zameldowanych jest aż 1000 osób. Mrówkowiec ma 15,5 m szerokości i 33 m wysokości. Oddany został do użytku 21 grudnia 1971 r. i kusił atrakcyjnymi jak na owe czasy mieszkaniami. Były w nim też co prawda 23-metrowe dziuple (kawalerki bez kuchni), ale największe M-4 dochodziły do 63 m. W sumie wszystkie mieszkania miały prawie 20 tys. m kw. Przeciętny lokal ma dokładnie 50 m.
Komobex/Montex
Fot. MACIEJ KUROŃ
Pierwotnie, tuż za skrzyżowaniem z ul. Dekabrystów, al. Armii Krajowej miała się rozszerzać, tworząc plac. Zrezygnowano jednak z tych planów - a szkoda. W tym miejscu stanął za to nowoczesny, jak na lata 70. XX wieku, biurowiec o rzadko jeszcze wtedy stosowanej konstrukcji szkieletowej. Zaraz potem - ok. 1975 r. - rozpoczęto budowę przejścia podziemnego.
Promenadzie stuknęła czterdziestka. Ten niezwykły deptak spacerowy o długości blisko dwóch kilometrów powstawał w czynie społecznym. Wytyczono go w miejscu, gdzie kończyła się miejska zabudowa, dalej były już tylko pola Kiedrzyna. Obecnie młodzi nazywają to miejsce ''Promcią". Oficjalnie to Promenada Czesława Niemena, ale przy wejściu zachował się głaz ze starą nazwą: "Promenada XXX-lecia PRL".
Fot. GRZEGORZ SKOWRONEK
Mieszkańcy Aniołowa doskonale wiedzą, gdzie jest Grajdołek. Chodzi o trzy maleńkie uliczki Brücknera, Szajnochy i Zelwerowicza połączone ulicą Osterwy. Skąd się wzięła nazwa? Grajdołek to według Słownika Języka Polskiego mała, zapadła mieścina, zapadły kąt, dziura. Ale też zagłębienie wykonane w piasku dla wygodnego plażowania oraz dla osłony przed wiatrem. I wszystko się zgadza. Grajdołek leży w zagłębieniu, teren obniża się tu w stronę starorzecza Warty. A przedwojenni mieszkańcy Grajdołka choć wspominają to miejsce z ogromnym sentymentem, to nie ukrywają, że żyło się tu biednie. Jedna z mieszkanek tego magicznego miejsca Sabina Chróstwoska tak je wspomina: ''Uliczki utaplane w błocie, dwuizbowe domki z kamienia z warzywnymi ogródkami. (...) Tu przeżyliśmy lata okupacji hitlerowskiej. Tu paśliśmy nasze kozy-żywicielki, szyłyśmy szmaciane lalki, wieczorem rozpalaliśmy ogniska, piekliśmy wyszabrowane z poletka pani Zalaskiej kartofelki i marchewkę.(...) W marcu, zawsze na Józefa, rzeczka wylewała ku uciesze młodzieży, bo nie trzeba było iść do szkoły. Wyciągano balie z piwnic i za pomocą dwóch kijów wiosłował sąsiad do sąsiada. Frajda dla dzieci, dla rodziców nieszczęście: znowu zalane piwnice, znowu tyle kartofli zgniło. Ale w maju znowu było pięknie, zielono, pachnąco, świeżo, zdrowo. Tak było pół wieku temu. Zdawało się, że łąki na wieki pozostaną enklawą pięknej, bujnej zieleni. Niestety, pod naporem cywilizacyjnego rozwoju przecięte zostały z jednej strony szerokim, hałaśliwym pasmem trasy katowicko-warszawskiej, z drugiej - rozbudowującym się Aniołowem i Wyczerpami. W końcu - supermarketem stwarzającym tyleż wygody w zakupach, co niebezpieczeństwa na drodze.''
To nazwa nowa, ale już powszechnie używana dla wybudowanej w 2013 r. drogi, która łączy DK1 z dzielnicą Północ. Choć ta robocza nazwa (z dokumentów urbanistyczno-drogowych) przylgnęła już do tego miejsca, nie została przez radnych usankcjonowana. Dostała miano alei Marszałkowskiej. Formalnie: ku czci marszałków Focha, Piłsudskiego i Rydza-Śmigłego, bo każdy z nich był w Częstochowie. Złośliwi mówili, że bardziej chodziło o wiceprezydenta Jarosława Marszałka. Ale i tak dla większości ludzi jest to wciąż ''Korytarz Północny''.
W Częstochowie funkcjonuje jeszcze wiele innych nazw zwyczajowych. Poniżej lista - na pewno niepełna (o jej uzupełnienie prosimy Czytelników):
* blaszak - pawilon przy ul. Obrońców Westerplatte
* gierkówka - trasa DK1
* plac pod szczytem - jasnogórskie błonia ( na zdjęciu - stan z okresu I wojny światowej, już bez pomnika cara a jeszcze bez figury Matki Boskiej
* Setka - sklep przy ul. Nowowiejskiego
* Mleczarz - pawilon na Północy koło przystanku tramwajowego "Baczyńskiego" - kiedyś był tam sklep spółdzielni mleczarskiej
* popówka - budynek na rogu III Alei i ul. Nowowiejskiego, przed I wojną światową siedziba duchowieństwa prawosławnego
* wzgórze lotników - Góra Ossona
* Guziczek - pasmanteria w I Alei, obecnie Lux-Gal
* u Dąbrowskiego - punkt obciągania guzików w podwórzu II Alei 16
* morzykówka - przychodnia stomatologiczna przy ul. Kilińskiego
* Prasowa - dawna kawiarnia przy ul. Kilińskiego, dzisiaj klub
* Sportowiec - pawilon naprzeciw zajezdni MPK
* Willa Generalska - u zbiegu al. Wolności i ul. Focha
* PZU - dawny biurowiec PZU na Rakowie
* pl. Hutników - skrzyżowanie przy estakadzie
* kierków - osiedle wokół cmentarza żydowskiego
* Pekin - osiedla na Stradomiu, a także na Rakowie
* trójkąt vel trójkąt bermudzki - siedziba policji
* plac Czerwony - najpierw targowisko dziś pawilony handlowe na rogu al. Wolności i ul. Waszyngtona obok dawnego komitetu PZPR a dziś AJD
.
Materiał promocyjny
Dzisiejsza gazeta (e-wydanie)
Wszystkie komentarze